КММИнин патологиялык физиология кафедрасы 1940-жылы медицина илимдеринин доктору, проффессор П.Я. Мятник (1940-1950), экология маселелерин жана кант диабетинин патогенезин изилдеген. Кафедра башчысы Г.Л. Френкель (1952-1960) илимий кызыкчылыктарын коркунучтуу шарттардын: электрдик травма, шок, күйүк оорусунун этиологиясына жана патогенезине арнаган. Кафедра башчысы, профессор А.Ю. Тилистин (1960- 1986) жумушу күндүн термикалык ысып кетишине организмдин реакциясын жана бийик тоо шарттарына көнүү маселелерин түшүндүрүү менен байланышкан. Кафедра башчысы, профессор А.К. Кадыралиев (1986-1994) катуу кан жоготууга жана жүрөктүн эксперименталдык оорусуна жооп иретинде бийик тоолуу гипоксия шартында организмдин адаптация процесстеринин өзгөчөлүктөрүн изилдеген. Кафедра башчысы, медицина илимдеринин доктору, профессор E.M. Исмаилов (1994 - 1998) бийик тоолуу аймактын адамынын өпкө шишигинин этиологиясын жана патогенезин изилдеген. Д.А. Алымкулов, иммунология жана патологиялык физиология тармагындагы белгилүү адис - профессор М.И. Китаев, Кыргыз Республикасынын илимге эмгек сиңирген ишмери А.А. Алмерекова, профессор Н.И. Ахунбаева, М.А. Алиев, М.Т. Туркменов жана башка көптөгөн адистер кафедрада диссертация жакташкан. Кафедранын белгилүү доценттери - С.Б. Фабрика, Т.И. Исаев, А.К. Казиев, Б.К. Кадырмаев, О.Ш. Шайымбетов, Л.Л. Ильина жана башкалар болгон. П.Я. Мятник, Г.Л.Френкель жана А.Ю. Тилис илимдин 44 кандидатын жана

10 докторун даярдаган.Учурда кафедрада медицина илимдеринин доктору, профессор, Кыргыз Республикасынын илимине эмгек сиңирген ишмер, Кыргыз Республикасынын илим жана техника жаатындагы Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты, КРСУнун ардактуу профессору. Н.Б. Ельцин Р.Р.

Тухватшин тарабынан көп сандаган илимий-педагогикалык жана коомдук иштер жургузулуп жатат. Тухватшин Р.Р. тараьбынан медицина илимдеринин 51 кандидаты жана 10 доктору даярдалды, алар азыр өз алдынча студенттерди даярдап, институттарды, борборлорду жана кафедраларды жетектеп жатышат. Ошентип, кафедра башчылары болуп: профессор Айдаров З.А ( Ахунбаев атындагы КММАнын деканы), профессор Какеев Б.А (КРСУ), профессор Койбагарова А.А (КГМА), профессор Канаев Р. (КГМИПиПК),профессор Муратов Д.К(ОшМУ, ОММУнун негиздөөчүсү),профессор Чолдонбаева А.К (Ж.Баласагын атындагы КУУнун илим боюнча проректору), доцент Беркмаматов Ш. ( ЖАГУ), паталогия кафедрасынын башчысы доцент Дүйшенов А. (КГАФиС), доцент Розыева Р.С. (КГМИПиПК), терапия кафедрасынын башчысы Токтогулова Н.А. ( КРСУ), педиатрия кафедрасынын башчысы доцент Чернышева Е.А (И.К.Ахунбаев атындагы КГМА) жана башкалар.

"Тухватшин мектебинин" бир катар окуучулары чет өлкөлөрдө Мухаммед Валид Зиб (Иордания), Самара Баян (БАЭ), Тилляева А. М.(Казахстан), Балабекова М. К. (Казахстан), Коптева О. Д. (Россия), Кабанова Ж. (АКШ), Пяк И.Р. (Россия), Мейсигов Т.Б. (Россия) ийгиликтүү иштеп жатышат. Ошондой эле чет өлкөлөрдө 316 басма иши жарыяланган, анын ичинен 13 монография,19 патент Россия, Казакстан, Кыргызстан жана Украинадан алынган, №960370 патенти боюнча "ФЛОРИСТЕТА" чыгарууга №29 ФД КРнын ССМнин лицензиясы берилип 25.04.96-ж. баштап - аны өндүрүү жолго коюлган. Тухватшин Р.Р эларалык МНТЦ КР 766 (Кыргызстан, Россия, Япония) проектине катышып, Миңкуш, Майлуу-Суу, Кажысай, Дархан айылдарынын тургундарынын ден соолугунун абалын баалоо үчүн пгт экспедициясын уюштурган.

Анын изилдөөлөрүнүн натыйжалары эл аралык (Япония, Канада, Дания, Германия, Израиль, Россия, Украина, Грузия, Казакстан ж.б.) жана Республикалык илимий съезддерде жана симпозиумдарда докладдалган.Кафедрада- кафедра башчысы м. и. к., доцент Казиева А.А иштейт.Кынтыксыз иши, үзүрлүү эмгеги жана республиканын саламаттыкты сактоосун өнүктүрүүгө кошкон салымы үчүн Казиева А. А. бир нече жолу : 2007-жылы КР Саламаттык сактоо министрлиги тарабынан -Ардак грамота, 2008-жылы-саламаттыкты сактоонун отличниги. 2021-жылы ЖК КР тарабынан - Ардак грамота, 2023-жылы - И.К. Ахунбаев атындагы КММАнын "Абийирдүү эмгеги, жогорку кесипкөйлүгү жана КММАнын турмушундагы жигердүүлүгү үчүн" Ардак грамотасы менен сыйланган. Раимов Б.Р. - м. и. к., доцент - 1998-жылдан 2012-жылга чейин патологиялык

физиология кафедрасынын башчысы болгон. "Окуу процесси жана окутуучулар студенттердин көзү менен" аттуу анонимдүү анкетанын жыйынтыгы боюнча Б.Раимов И.К. Ахунбаев атындагы КММАнын мыкты лекторлорунун катарына кирген. 2014-жылы " Б.Н. Ельцин атындагы КРСУнун теориялык кафедраларынын арасында мыкты окутуучу" деген сынактын жеңүүчүсү болгон. Төрт жолу КММАнын жана КРСУнун Ардак грамотасы менен сыйланган. 2003-жылы МЗ КРдин "Саламаттыкты сактоонун отличниги" төш белгиси менен сыйланган. Кадырова Т.Ш. эмгек жолун кафедранын ассистентигинен баштаган. 2004- 2006-жылдары И.К. Ахунбаев атындагы КММАнын патологиялык физиология кафедрасынын базасында клиникалык ординатурадан өткөн. Андан ары 2012-жылга чейин окутуучу болуп иштеп, 2013-жылы улук окутуучу кызматына которулган. Ал мамлекеттик тил боюнча жооптуу болуп саналган. Ал дисциплина боюнча жумушчу программаларды, лекцияларды тилге которуп, патологиялык физиология боюнча кыргызча-орусча сөздүк түзгөн. Активдүү иши үчүн И. К. Ахунбаев атындагы КММАнын жана КРнын ССМнин Ардак грамоталары менен сыйланган. 2023-жылы аспирантурага кирген.

Докторант Топчубаева Т.М. - кандидаттык диссертациясын ийгиликтүү жактагандан кийин, тоолуу шарттарда Мастопатиянын патогенезин изилдөө боюнча доктордук диссертациясын бүтүрөт. Кафедрада жалпысынан үч докторант жана жети аспиранттар бар. Патологиялык физиология медицинанын жана биологиянын бир тармагы катары:

- патологиялык процесстертердин, ал-абалдын жана реакциялардын, оорулардын пайда болушунун, өнүгүшүнүн жана аякташынын жалпы мыйзам ченемдүүлүктөрүн, конкреттүү себептерин жана механизмдерин изилдейт жана сүрөттөйт; - аларды аныктоонун (диагностикалоонун), дарылоонун жана алдын алуунун принциптерин жана методдорун түзөт; - оору жана оорулуу организм жөнүндө, ошондой эле медицинанын жана биологиянын теориялык жоболору жөнүндө окууну иштеп чыгат.

Кафедрада патологиялык физиология боюнча негизги китептер

П.Литвицкийдин, В.А.Фроловдун, А.Ш. Зайчиктин, Л.Т. Чуриловдун, Е.Н. Нурмухамбетовдун, ошондой эле кафедра кызматкерлери тарабынан жазылган окуу китептери жана монографиялар (Тухватшин Р.Р. Гипоксия, Адаптация, Патогенез, клиника / Ю.Л.Шевченко, 2000 редакциясында; Pathopysiology of blood: Methodical recommendations for foreign Citizens Faculty, 2011; Тухватшин Р.Р., А.Н.Нурмухамбетов, М.К.Балабекова // Заманбап медициналык жана экологиялык проблемалар жана аларды

чечүү жолдору, Алматы, 2014; Султаналиева Р.Б. Токтогулова Н.А. Тухватшин Р.Р. // Боордун алкоголсуз майлуу оорусунун диагностикасы жана дарылоосу, 2021). Кафедранын негизги илимий багыттары: бийик тоолуу гипоксиянын аракеттенүү механизмдерин изилдөө, радиобиология көйгөйлөрү,онкология ж.б

Акыркы 5 жылдын ичинде кафедра - 5 кандидатты жана 1 медицина илимдеринин докторун даярдаган.

Кафедрада иштеген СНКнын ишинин өзгөчөлүгү катары ийримдин жума сайын өткөрүлүүчү жыйыны кирет, мында студенттер патологиялык физиологиянын заманбап көйгөйлөрүн өз алдынча талкуулашат. Жыл сайын илимий конференцияларга катышышат. Тактап айтканда, Ж.Мирбекова (3-курс) 2023-жылы педиатрлардын эл аралык конгрессинде 1-орунду, 4-курстун студенти Даутова 2024-жылы 30-Бүткүл россиялык жаш окумуштуулардын эл аралык “Биомедицинанын актуалдуу көйгөйлөрү - 2024" конференциясында 2-орунду ээледи (21-22-март, 2024-ж.) ж.б.

Кызматкерлердин Кыргыз Республикасынын саламаттыкты сактоосуна кошкон салымы: 2020-2023-жылдары Santo компаниясы менен биргеликте дарыгерлер үчүн оорунун өнүгүү механизмдери боюнча лекциялар окулду. (Ош, Жалал-Абад, Токмок, Кант, Кара-Балта, Бишкек шаарларында 10 лекция) жана 7 онлайн лекциялар. Эл аралык долбоорлор: МНТЦ КР 766, "салыштырма-эксперименталдык- клиникалык баалоо жана BRCAL BRCA2(эксперименталдык-клиникалык изилдөө) генинин мутациясы менен ассоциацияланган сүт бездеринин неопластикалык процесстеринин химиотерапиядан келип чыккан татаалдыктарын коррекциялоонун ыкмалары " (Казакстан, Ак - Төбө), Covid-19дан жапа чеккен адамдардын дем алуу системасынын абалы (Казакстан, Алматы) аткарылды. Акыркы жылдары Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан каржыланган илимий изилдөө иши даярдалды. Ал илимий иш уран калдык сактагычтарынын зонасында жашаган КРнын тургундарынын ден соолугунун абалын изилдөөгө байланыштуу, анын жыйынтыгы боюнча "Уран калдык сактагычтарынын зонасында жашаган КРнын тургундарын социалдык коргоо жөнүндө" мыйзамдын долбоору даярдалат.

Тухватшин тарабынан ОшМУнун мед-факультеттеринде. Кыргыз-Өзбек университетинде, Торонто университетинде (Канада), КРСУ, Казакстан-

Россия медициналык университетинде, С.Д.Асфендиярова атындагы Казак Мамлекеттик медициналык университетинде мастер-класстар (2013-2014-

2015-2016-жж.), Марат Оспанов атындагы Батыш Казакстан медициналык университетинде (2018; 2019, 2020жж), Самарканд Мамлекеттик биримдик институтунда (2022).) "Визитинг - профессор" программасы боюнча лекциялар окулган. Бул ЖОЖдордун кызматкерлери да "Визитинг - профессор" программасы боюнча И. К. Ахунбаева атындагы КММАга келишкен.

Кафедранын жетишкендиктери-бул заманбап илимий лабораторияны түзүү, монографияларды, макалаларды (Scopus) басып чыгаруу. Сыйлыктары: Р.Р. Тухватшин-КРнын илимине эмгек сиңирген ишмер (2022- ж.), А.А. Казыева - доцент наамын алган (2023-ж.), Б.Р. Раимов – Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлигинин Ардак грамотасы менен (2023-ж.), илимий-изилдөө иштериндеги жетишкендиктери үчүн (2021-ж.), Бактынур продюсердик борбору коомдук фондунун "Ардактуу мугалими" төш белгиси (2023-ж.) менен сыйланган. А.Ш.Алишерова КРнын ЖКнин Ардак грамотасы менен сыйланган.

Патологиялык физиология кафедрасы бүгүнкү күндө бардык окуу куралдары менен толук камсыздандырылган. Окуу аудиторияларында микроскоптор, компьютерлер, мультимедия компьютер техникасы, телевизиондук экраны ж.б. бар.

Патологиялык физиология кафедрасы факультет аралык деп эсептелет. Патологиялык физиология сабагы төмөнкү факультеттерде өтүлөт: даарылоо(2-3), англис тилиндеги даарылоо(2-3курс), педиатриялык(2-3курс), медико-профилактикалык(2-3курс), стоматологиялык(2курс), фармацевтикалык(2курс), ЖМБ(2курс). Кечки бөлүмүндө дагы окуу өткөрүлөт (ОФБ жана ЖМБ).

"Медициналык инженерия" деген жаңы факультетинин ачылышы максатталып жатат.

 Патологиялык физиология сабагы бекитилген жумуш программасы боюнча өтүлөт. Окуу дисциплинасына ылайык баалоо фонду бар. Кафедрада студенттер үчүн окуу программасына ылайык лекциялардын, практикалык сабактардын  календар-тематикалык пландары бар.

 Окуу куралдарынан сырткары студенттер атайын кафедранын жумушчулары тарабынан иштеп чыгарылган окуу-методикалык пасобияларын колдонушат(англис тилинде да чыгарылган).

  Бардык лекциялык темаларга мультимедиялык презентациялар даярдалган.Оптимизациялоо максатында практикалык сабактарга даярданууга бардык факультеттер үчүн электрондук окуу- методикалык  комплекстер иштеп чыгарылган. Лекциялардын тексти жана маалымат блоктору РDF форматында MOODLЕ ичине киргизилген.

     Кафедрада контролдук иштер, реферат, ситуациялык маселелерди чечүү, компьютердик тестирлөө окутуу формалары колдонулат.

        Экзаменде, жыйынтыктоо сабагында студенттерди баалоодо  компьютердик тестирлөө, жазма, ооз эки түрүндө жооп берүү, практикалык билимин көрсөтүү контролдук системаларын колдонушат.

      Окуу процесси бардык авторлордун  патологиялык физиология китептери менен камсыздандырылган. Практикалык сабактарда жаңы тармактагы медициналык изилдөөлөргө, медициналык тармактагы дүйнөлүк илимдердин жетишкендиктерин изилдөөгө басым жасалат. Практикалык сабактарга методикалык көрсөтмөлөр кафедранын окутуучулары тарабынан иштеп чыгылган жана убакыт аралык жаңыланып турат.

        Бул жерде студенттердин өз алдынча иштөөсүнө өтө чоң көңүл бурулат. Клиникалык патофизиалогиялык тесттер жана маселелер бир гана теориялык билимдерди алууга эмес келечектеги дарыгерлерге клиникалык ой жүгүртүүсүнө жана алган билимдерин практика жүзүндө колдонууга мүмкүндүк берет.

      Патологиялык физиология кафедрасында толук камдуу жана сапаттуу практикалык иштерге иштелип чыккан окуу куралдары студенттердин өз алдынча иштөөсүнө кошумча материал болгон ар түрдүү схемалар жана таблицалар колдонулат. Сабактын темасына компьютердик демо-програмалары түзүлүп, видео, фильмдер тартылып, электрондук тесттер иштелип чыгууда. Ар окуу жылы учурдагы жана сыноо тесттери 20% жаңыланып турат. Жаңы программага ылайык методикалык жумуштар, сыноо иштерине жана экзаменге билеттер түзүлдү. Маселелер, даттанууларды, анамнезди, объективдүү изилдөөнүн маалыматтарын жана эң маанилүү лабораториялык маалыматтардын сыпаттамалары менен клиникалык аспектиде берилди. Көрсөтүлгөн маселелер клиникалык, лабораториялык маалыматтарды патофизиалогиялык талдоо көндүмдөрүнө сапаттуу баа берүүгө мүмкүнчүлүк берет.

       Даценттер жана кафедранын ассистенттери адистиги боюнча да педагогика жана психология боюнча да квалификациясын жогорулатып турушат.

       Патологиялык физиология кафедрасы төмөнкү ЖОЖдордун патофизиалогия кафедралары менен "Окуу методикалык иштер, лекциялар жана студенттер менен окутуучуларга практикалык сабактарды өткөрүү боюнча кызматташуу келишимин" түздү:  С.Д.Асфендияров атындагы казак улуттук медициналык университет, Марат Оспанов атындагы Батыш-Казак медициналык университет, Самарканд мамлекеттик медициналык институт, Россия илимдер академиясынын И.П.Павлов атындагы физиология институту.

-Патологиялык-физиология

-Патология

Учурда (1998-ж.) кафедрада медицина илимдеринин доктору, профессор, Кыргыз Республикасынын илим жана техника жаатындагы Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты Р.Р. Тухватшиндин жетекчилиги астында көп сандаган илимий-педагогикалык жана коомдук иштер жүргүзүлүп жатат. Анын басма эмгектери, анын арасында чет өлкөлөрдө да жарык көргөндөрү жалпы 150дөн ашык: анын ичинде 6 монография. Япониянын окумуштуулары менен биргеликтеги монографиясы «Man-caused uranium pollution of Kyrgyzstan biospherem» (2005-ж.). Анын изилдөөлөрүнүн натыйжалары Эл аралык (Япония, Канада, Израиль, Москва, Киев, Тбилиси ж.б.) жана республикалык илимий конгресстерде жана симпозиумдарда баяндалган. Р.Тухватшиндин редакциясы астында илимий макалалардын рецензияланган 7 жыйнагы басылып чыкты, «21-кылымдын шартында заманбап медицинанын өнүгүүсүнүн жыйынтыктары жана перспективалары» деп аталган. Эл аралык симпозиуму уюштурулуп, анда Индиянын, Непалдын , Улуу Британиянын,Германиянын, Польшанын, Россиянын, Украинанын, Молдованын ж.б. окумуштуулары катышышкан. Кыргыз Республикасынын жана Россиянын 7 патенти жана рационализатордук сунуштарга 20 күбөлүк алынган; № 960370 патенти боюнча «ФЛОРИСТЕТА» препаратын өндүрүүгө КРнын Саламаттык сактоо министрлигинин № 029 ФД лицензиясы - 1996-жылдын 25-апрелинен баштап берилген.Р.Р. Тухватшиндин ойлоп табуулары медицинада (фармацевтика, спорт медицинасы), аскердик техникада, жол куруу тармактарына таасирин тийгизип, мурдагы СССРдин ВДНХсында жана КРнын ВДНХсында ( СССР ВДНХсынын №1198 дипломуна) бир нече жолу көрсөтүлгөн. Жана ал Москвадагы Россия илимдер академиясынын Президиумунда «Радиобиологиянын заманбап проблемалары: илим жана практика» деген Эл аралык программасынын КРдан мүчөсү. «Радиация. Биология. Радиоэкология журналынын жана Россия илимдер академиясынын «Владикавказ медициналык жана биологиялык кабарчысы» журналынын редакциялык коллегиясынын мучөсү; (1998-2002ж.ж.) «Кыргызстандын саламаттыкты сактоо» журналынын редакторунун орун басары болгон.

Р.Р. Тухватшин тарабынан медицина илимдеринин 47 кандидаты жана 10 доктору даярдалды, алар азыр өз алдынча студенттерди даярдап, институттарды, борборлорду жана кафедраларды жетектеп жатышат.Ошентип, кафедра башчылары болуп: профессор Айдаров З.А ( Ахунбаев атындагы КММАнын деканы), профессор Какеев Б.А (КРСУ), профессор Койбагарова А.А (КГМА),профессор Канаев Р. (КГМИПиПК),профессор Муратов Д.К(ОшМУ, ОММУнун негиздөөчүсү),профессор Чолдонбаева А.К (Ж.Баласагын атындагы КУУнун илим боюнча проректору), доцент Беркмаматов Ш. ( ЖАГУ), паталогия кафедрасынын башчысы доцент Дүйшенов А. (КГАФиС), доцент Розыева Р.С. (КГМИПиПК), терапия кафедрасынын башчысы Токтогулова Н.А. ( КРСУ), педиатрия кафедрасынын башчысы доцент Чернышева Е.А (И.К.Ахунбаев атындагы КГМА) жана башкалар иштешет. Бир катар студенттер чет өлкөлөрдө ийгиликтүү иштеп, илимий иштерди улантууда – Мухаммад Валид Зиб (Иордания), Самара Баян (БАЭ), Тиляева А.М. (Казакстан),Балабекова М.К. (Казакстан), Коптева О.Д. (Россия), Кабанова Ж (АКШ), Пяк И.Р. (Россия),Мейисигов Т.Б. (Орусия).

Студенттердин эл аралык курамын кыргыздар, орустар, еврейлер, казактар, татарлар,өзбектер, арабдар, корейлер, азербайжандар ж.б. түзөт.

Илимий-педагогикалык ишмердүүлүгүндө, анын ичинде чет өлкөлөрдө 316 басма эмгек,анын ичинде 13 монография жарык көргөн. Россиядан, Казакстандан, Кыргызстандан жана Украинадан 19 патент, рационализатордуксунуштарга сертификаттар алынган; № 960370 патенти боюнча «ФЛОРИСТЕТА» препаратын өндүрүүгө КРнын Саламаттык сактоо министрлигинин № 029 ФД лицензиясы - 1996-жылдын 25-апрелинен баштап берилген. Р. Тухватшиндин ойлоп табуулары мурдагы СССРдин ВДНХсында жана КРнын  ВДНХсында бир нече жолу көрсөтүлгөн. Аппараттар, ыкмалар жана препараттар түрүндөгү бир катар патенттер адамдардын жана жаныбарлардын нейрофизиологиялык функцияларын өзгөртүүгө мүмкүндүк берет. Мисалы, жаныбардын кыймыл активдүүлүгүн изилдөөчү аппарат (АС № 946510. – өтүнмө No 2898563), эксперименталдык мээ шишигинде шишикке каршы активдүүлүктү көрсөткөн дары (аныктык сертификат № 2007768), дени сак келемиштердин эс тутумун физиологиялык жактан жакшыртуу ыкмасы (ойлоп табуу. Күбөлүк № 91724 РК).

Тухватшин Р.Р. Эл аралык КР 766 долбооруна (Кыргызстан, Россия, Япония) катышып,Миңкуш, Майлуу-Суу, Кажысай, Дархан шаарларына экспедицияларды уюштурган, бул айылдардын жашоочуларынын ден соолугуна баа берүү, анын ичинде борбордук нерв системасынын абалын изилдөө үчүн системасы жана мээдеги неопластикалык процесстердин өнүгүү өзгөчөлүктөрү.Бул багыттагы иштердин сериясы үчүн, атап айтканда, «Man-caused uranium pollutijn of Kyrgyzstan biospherem» (2005) монографиясы үчүн КР УИАнын жана Япониянын окумуштуулары менен бирге КР 766 Эл аралык долбоорунун катышуучулары илим жана техника жагынан Кыргыз Республикасынын Мамлекеттик сыйлыгына татыктуу болгон. Чет элдик уюмдар бул багыттагы илимий изилдөөлөрдүн натыйжаларына кызыгышты. Тухватшин Р.Р. Кыргыз Республикасынан Россия илимдер академиясынын президиумуна караштуу «Радиобиологиянын заманбап проблемалары: илим жана практика» Эл аралык программасына , ошондой эле «Радиация. Биология. Радиоэкология» журналынын редколлегасына чакырылган (Москва шаары).

Учурда Кыргыз Республикасынын Билим берүү жана илим министрлиги тарабынан каржыланган уран калдыктары көмүлгөн зонада жашаган тургундардын ден соолугунун абалын изилдөө менен байланышкан илимий изилдөө иштеринин жетекчиси болуп саналат, анын жыйынтыгы боюнча “Уран калдыктары көмүлгөн зонада жашаган Кыргыз Республикасынын тургундарын социалдык жактан коргоо жөнүндө” мыйзам даярдалат. «Оор металлдардын гемотоксиктик таасирин жана организмдин коргоочу жана адаптациялык механизмдерин активдештирүүнүн чоң жана улгайган жаныбарлардын нормалдуу жана гипобарикалык гипоксиясын салыштыруу аркылуу изилдөө» Эл аралык долбооруна катышкан (РК, Алматы,). Ысык-Көл облусуна илимий экспедицияларды уюштуруу менен «Кумтөр Оперейтинг Компанинин» илимий долбоорун жетектеген.

2018-2020-жылдары - Марата Оспанова атындагы Батыш Казакстан мамлекеттик медициналык университетинин ректору менен бирге Эл аралык долбоордун жетекчиси Е.Ж. Бекмухамбетов «BRCA1, BRCA2 гендердин мутациялары менен байланышкан химиотерапиядан келип чыккан неопластикалык процесстердин татаалдашкандарын салыштыруу эксперименталдык жана клиникалык баалоо жана коррекциялоо методдору (эксперименталдык жана клиникалык изилдөө)". Бул долбоорлордун жыйынтыгында эки монография жарык көргөн. Атап айтканда, «Жаныбарлардын кан системасынын жана таанып-билүү функцияларынын металлдар менен шартталган бузулушунун гипокситерапиясы» аттуу монографиясында ар кайсы курактагы жаныбарлардын борбордук нерв системасынын абалы баяндалып, нормобарикалык гипоксиянын сеанстарын колдонуу жолу менен жүрүм-турум реакцияларын коррекциялоо методдору иштелип чыккан.

Р.Р.Тухватшин тарабынан даярдалган 57 кандидаттык жана докторлук диссертацияларынын ичинен 20дан ашыгы клиникалык физиология жана нейрофизиология маселелери боюнча ю эмгекти камтыйт.Бул эмгектерде мээнин жана сезүү органдарынын абалы изилденген. Мисалы, физиологиялык оорунун активдешүүсүнүн эсебинен патологиялык оорунун көрүнүштөрүн азайтуу мүмкүнчүлүгү биринчи жолу мээде дүүлүктүрүүнүн кошумча очогу түзүлүп, эндорфиндер бөлүнүп чыкканда изилденген.Р.Р. Тухватшиндин жана анын шакирттеринин изилдөөсүндө карыган улгайган адамдардын мээси өзүнүн физиологиялык иштеши үчүн белгилүү, пайдаланылбаган потенциалды сактап калаарын аныкташты, бул мээнин когнитивдик жөндөмдүүлүктөрүн коррекциялоо жана активдештирүү ыкмасын иштеп чыгууга мүмкүндүк берди.

Бир катар изилдөөлөр адамдын жана жаныбарлардын борбордук нерв системасынын клиникалык жана физиологиялык параметрлерин электромагниттик таасирдин фонунда, инфраүн, жарылуу толкунунун, гипоксиянын, операциялык стресстин, дары-дармектердин ж.б.у.с. изилдеген. Р.Р. Тухватшин БУУнун Калкты жайгаштыруу фондунун СПИДдин алдын алуу боюнча гранттык долбоорунун суранычы боюнча- калктын түрдүү катмары үчүн атайын маалыматтык картаны иштеп чыккан. Анын изилдөөлөрүнүн натыйжалары Эл аралык (Япония, Канада, Дания, Германия, Израиль, Россия, Украина, Грузия ж.б.) жана республикалык илимий конгресстерде жана симпозиумдарда баяндалган.

Илимий жана уюштуруучулук иш:

Р.Р.Тухатшин борбордук илим-изилдөө лабораториясынын жетекчисинин кызматында Борбордук илимий изилдөө лабораториясын кайра уюштуруп, заманбап жабдуулар менен жабдыган. Борбордук илимий лабораторияда чыгармачылык жана илимий чөйрөнү уюштурган – лаборатория түзүлгөндөн бери биринчи жолу докторлук диссертацияларды коргоого шарт түзгөн (Жапаров Б.Ж., Тарарак Т.Я., Рачков А.Г., Чотоев Ж. А., Сирота Н.Н., Тухватшин Р.Р.). Экспедициянын жетекчиси катары Р.Р.Тухатшин Төө-Ашуу ашуусунда илимий экспедицияларды уюштурган. Кыргыз Республикасында биринчи жолу 1998-жылы Борбордук илимий лабораториянын базасында ПЦР лабораториясы уюштурулган (кийин «Бонецкий лабораториясы») Илим жагынан жогорку жетишкендиктери учун үчүнчү категориядагы Борбордук илимий- изилдөө лабораториясына биринчи категория ыйгарылган. 8 жыл Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлигинде Илимий- медициналык кеңештин (ИБК) төрагасы болуп иштеп, анда медициналык изилдөө институттарынын жана ЖОЖдордун илимий долбоорлорун жана отчетторун изилдеп, Кыргыз Республикасынын окумуштууларынын усулдук сунуштарын карап чыккан. . Жогорку Кеңештин жыйынында (11.02.2014-ж.) сунуштаган “Кыргыз Республикасында илимди өнүктүрүү” долбоорун иштеп чыккан. Россия илимдер академиясынын «Радиация. Биология. Радиоэкология жана «Владикавказ медициналык жана биологиялык кабарчысы» журналдарынын редакциялык коллегиясынын мүчөсү; редактордун орун басары (1998-2002жж.) «Кыргызстандын саламаттыкты сактоосу»...ж.б. 2013-жылы КазНМУнун патофизиология кафедрасы менен биргеликте «Заманбап шарттарда патофизиологиянын абалы жана өнүгүү келечеги» аттуу I Евразиялык патофизиология конгрессин уюштуруп, анда башка өлкөлөрдүн окумуштуулары менен медицинадагы билим берүү жана илимий багыттарды өнүктүрүүнүн келечеги талкууланган. Р.Р. Тухватшин өзүнүн профессионалдык деңгээлин дайыма жогорулатып турат. Москва шаарында «Саламаттык сактоо тармагындагы тышкы экономикалык ишмердүүлүк жана илимий-техникалык эл аралык кызматташтык» курсу боюнча тематикалык квалификациясын жогорулатууну аяктаган; медициналык билим берүү тармагында (ВОЗ/ВФМО) - “Ден соолукту чыңдоо үчүн медициналык билим берүүнү өркүндөтүү:билим берүүдөгү инновациялык ыкмалар”, Индиана университетинде, АКШда – этикалык медицина маселелери боюнча тренинг, “Мээ кан тамыр кырсыктарынын патофизиологиясы” мастер-классы (АГМУнун профессору Куликов менен В.П., Россия), КГМИиПКнын «Далилдик медицинанын негиздери» квалификациясын жогорулатуу цикли(156 саат) ж.б.2020-2021-жылдары Santo фирмасы тарабынан уюштурулган Covid-19дун алдын алуумеханизмдерин өнүктүрүү боюнча лекциялар окулган. (10 лекция – Ош, Жалал-Абад,Токмок, Кант, Кара-Балта, Бишкек) жана 7 онлайн лекция.

Патофизиология кафедрасында бакалавриат жана аспирантура студенттери үчүн жаңыыкмалар – энцефалография, спирометрия, микронуклеус тести, компьютердик капилляроскопия унификацияланды жана киргизилди.

Р.Р. Тухатшин "Билим берүү процесси жана мугалим окуучулардын көзү менен» аттууанонимдүү сурамжылоонун жыйынтыгы боюнча И.К. Ахунбаев атындагы КММАнын мыкты лекторлорунун катарында үч жолу белгиленген. Анын кафедрасы . , илим тармагындагы жылдын жыйынтыгы боюнча акыркы жылдары КММАда байгелүү орундарды ээлеп келет.

КММАнын, ОшМУнун медицина факультетинин жана Кыргыз-Өзбек университетинин студенттерине патофизиология боюнча лекциялардын толук курсун окуп, Торонто университетинде (Канада) лекцияларды окуп, Казак медициналык университетинде мастер-класс өткөрдү. С.Д. Асфендияров. «Гипоксия» окуу китеби чет өлкөдө басылып чыккан жана Россиянын медициналык университеттеринин студенттери үчүн окуу программасына киргизилген. Студенттер жана докторлор үчүн анын илимий

натыйжалары 15 методикалык сунушта көрсөтүлгөн. Кафедрада аспиранттар жана абитуриенттер тарабынан көптөгөн илимий иштер жүргүзүлүүдө (Топчубаева Т.М. – «Эстроген жана прогестерон рецептордук гендердин полиморфизмине жараша тоо гипоксиясынын шартында мастопатиянын өнүгүшүнүн этиопатогенетикалык жана клиникалык өзгөчөлүктөрү», Кадырова Т.Ш. - 2-типтеги кант диабетиндеги кандын өзгөрүшүн изилдөө, радиациялык шартта, Арстанбеков М.М. -Гипобарикалык гипоксиянын фонунда энергетикалык суусундуктарды киргизүү менен эксперименталдык жаныбарлардын баш мээсинин морфофункционалдык абалынын өзгөрүшүнүн этиопатогенетикалык өзгөчөлүктөрү, Увайдиллаева Ф.Т балдардын 1-типтеги кант диабетинин этиопатогенетикалык жана клиникалык жүрүшү боюнча өсүүгормонунун, Жуматаева Б.К.-Уран калдыктары зонасында жашаган аялдардын гипотиреозунун жүрүшүнүн этиопатогенетикалык жана клиникалык өзгөчөлүктөрү, орто тоо шартында, Султанбеков А.С.- Уран радионуклиддеринин таасиринин фонунда эркектердин репродуктивдүү системасын өзгөчөлүктөрү, Сүйөркулов Б.Б.-Сөөктүн минералдык тыгыздыгын коррекциялоодо стоматологиялык имплантация үчүн жаак-бет аймагынын остеопорозунун этиопатогенетикалык жана клиникалык өзгөчөлүктөрүнө таасири, Аалиев Т.Б. - Иммундук системанын абалы жана анын ролу төрөттөн кийинки эндометритти өнүктүрүү ж.б.) радиобиология, гематология, кардиология, эндокринология, урология, стоматология ж.б. сыяктуу тармактарда КММАнын клиникалык бөлүмдөрү,Кыргыз Республикасынын Улуттук илимдер академиясынын Илим-изилдөө институту жаначет жердик окумуштуулар ( Россия, Беларусь, Франция ж.б.).ана.